Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΤΟΥ 2004

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

   Στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης οι μεγάλες πόλεις, γνωστές και ως παγκόσμιες πόλεις ή κοσμοπόλεις, προκειμένου να προσελκύσουν διεθνείς υπερκινητικές επενδύσεις, χρησιμοποιούν ως δέλεαρ την γεωγραφική τους θέση και το ιστορικό τους παρελθόν, προβάλλοντας κατά κύριο λόγο τα ιδιαίτερα εκείνα στοιχεία που απαρτίζουν την πολιτιστική τους ταυτότητα. Στην παρούσα εργασία, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τις αμφίσημες σχέσεις τοπικού – παγκοσμίου που αναπτύσσονται στις στρατηγικές των μεγάλων πόλεων προς επίτευξη του στόχου τους και θα προσπαθήσουμε να κάνουμε έναν συσχετισμό όλων αυτών με τις θεωρητικές συζητήσεις για την πολιτιστική στροφή και τον μεταμοντερνισμό στη Γεωγραφία.

1. Οι παγκόσμιες πόλεις και η πολιτιστική στροφή του μεταμοντερνισμού.

   Πριν προχωρήσουμε στα πολιτιστικά εκείνα στοιχεία που  οι σύγχρονες πόλεις προσπαθούν να προβάλλουν για να γίνουν έτσι πιο ανταγωνιστικές στην εισροή διεθνών κεφαλαίων και επενδύσεων, θα ήταν καλό να δούμε ποια στοιχεία ήταν αυτά που καθόριζαν μια παγκοσμιούπολη ή κοσμόπολη πριν τη λεγόμενη πολιτιστική στροφή.

   Ο όρος «παγκοσμιούπολη» καθιερώθηκε μετά τη Sassen (1991) και αναφέρεται κυρίως στις πόλεις εκείνες οι οποίες καθοδηγούν τη παγκοσμιοποίηση με τη συγκέντρωση υπηρεσιών παραγωγού (Αράπογλου 2008: 301). Ως τότε, πριν δηλαδή και την εμφάνιση της παγκοσμιοποίησης, ως κοσμοπόλεις νοούνταν οι πόλεις που αποτελούσαν κέντρα πολιτικής εξουσίας εθνικής και υπερεθνικής, κέντρα εθνικού και διεθνούς εμπορίου, χρηματοοικονομικών και ασφαλιστικών υπηρεσιών, υπηρεσιών υγείας, εκπαίδευσης και τεχνολογίας, κέντρα συλλογής και διακίνησης πληροφοριών από τα ΜΜΕ. Επρόκειτο ασφαλώς για πόλεις με υψηλούς δείκτες κατανάλωσης αλλά και παραγωγής τέχνης και πολιτισμού και διασκέδασης. Ο John Friedmann μάλιστα ήταν αυτός που πρώτος υποστήριξε, πως διαμορφώνεται μια ιεραρχία πόλεων στη κορυφή της οποίας βρίσκονταν το Λονδίνο, η Νέα Υόρκη και το Τόκυο (Αράπογλου 2008: 307).

   Ωστόσο η προσεκτικότερη μελέτη για τις παγκόσμιες πόλεις, έκανε φανερό ότι η αστική ανάπτυξη δεν εξαρτάται μόνο από οικονομικούς, αλλά και πολιτιστικούς παράγοντες. Ιδιαιτέρως από το 1980 και μετά γίνεται αισθητή μια απομάκρυνση από την πολιτική οικονομία της μαρξιστικής Γεωγραφίας, η οποία συνοδεύεται παράλληλα από μία ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια του πολιτισμού ως καθοριστικού στοιχείου στη διάρθρωση του χώρου και των κοινωνικών δραστηριοτήτων μέσα σε αυτόν, η λεγόμενη πολιτιστική στροφή. (Κουρλιούρος 2008: 322)

   Η μεταμοντέρνα αυτή στροφή στη Γεωγραφία έθεσε ως κέντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος το τοπικό στοιχείο, απομακρυνόμενη έτσι από ολιστικές αναλύσεις του παρελθόντος, επαναφέροντας στο προσκήνιο την ποικιλομορφία και την μοναδικότητα του τόπου στη γεωγραφική ανάλυση. Άλλα βασικά χαρακτηριστικά της μεταμοντέρνας στροφής είναι η επαναφορά της χωρικής διαφοροποίησης σε αντίθεση με τους γενικούς νόμους χωρικής οργάνωσης της ποσοτικής επανάστασης του θετικισμού, αλλά και μια διαλεκτική αλληλεπίδραση  τόσο μεταξύ του «αντικειμενικού» πολιτικο-οικονομικού και «διυποκειμενικού» κοινωνικού - πολιτιστικού στοιχείου, όσο και μεταξύ των τοπικών αλλά και ευρύτερων διεθνών σχέσεων. Τέλος επικρατεί η διεπιστημονικότητα έναντι του κατακερματισμού και της πολυεπιστημονικότητας (Κουρλιούρος 2008: 323, Λεοντίδου 2011: 220-221).

   Βέβαια αυτή η μεταμοντέρνα πολιτιστική στροφή, βοηθήθηκε αναμφισβήτητα από την διεθνή πολιτική συγκυρία στις αρχές της δεκαετίας του 1990 με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού και τη μείωση της επιρροής της μαρξιστικής ιδεολογίας και την παράλληλη επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος μετατόπισε το ενδιαφέρον από την παραγωγή και την εργασία στα πιο εκλεπτυσμένα πεδία της κουλτούρας και των θεσμών (Κουρλιούρος 2008: 344)

  2. Επιχειρηματική πόλη και μεσογειακές μεγαλουπόλεις.

   Οι μεγάλες πόλεις για να επιβιώσουν αλλά και να εξελιχθούν μέσα σε ένα διαρκές ανταγωνιστικό περιβάλλον, που ευνοείται από την παγκοσμιοποίηση και το άνοιγμα των συνόρων,  επιζητούν διαρκώς την προσέγγιση κεφαλαίων και την κεντρικότητα, διαμορφώνοντας έτσι τον πυρήνα της στρατηγικής της επιχειρηματικής πόλης (Αράπογλου 2008: 310). Η επιχειρηματική πόλη κάνει δυναμική είσοδο στον αστικό ανταγωνισμό, διαμορφώνοντας το παγκόσμιο, το ευρωπαϊκό αλλά και μεσογειακό τοπίο. Στόχος της είναι η βελτίωση της σημερινής της εικόνας και της διεθνούς προβολής της, έτσι ώστε να προσελκύσει επενδύσεις μέσα από τα δίκτυα του παγκόσμιου τουρισμού (Λεοντίδου 2011: 227). Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός είναι απαραίτητη η προβολή και η διαφήμιση της ιδιαιτερότητας του τοπίου, το οποίο αναβαθμίζεται συνεχώς με ανανεώσεις του αστικού ιστού, των λιμανιών και άλλων εγκαταστάσεων, την «ανακύκλωση» παλαιών βιομηχανικών κτηρίων, την διάνοιξη αρχαιολογικών περιπάτων και την εκμετάλλευση παραθαλάσσιων και παραποτάμιων ζωνών.

  Ωστόσο οι μεγάλες πόλεις της μεσογείου και του Ευρωπαϊκού Νότου γενικότερα, μη έχοντας καταφέρει να διατηρήσουν την αίγλη της αρχαίας πόλης-κράτους, από όπου στο μακρινό παρελθόν ξεπήδησαν οι τεχνολογικές εξελίξεις και η ίδια η νεωτερικότητα, δεν είχαν κατορθώσει να ακολουθήσουν ως τώρα τους «κύκλους ζωής» και τις αντιθέσεις αστικού/αγροτικού, σύμφωνα με την αγγλοαμερικανική αστική θεωρία (Λεοντίδου 2011: 224). Οι πόλεις αυτές που δεν έλαβαν ποτέ ή σχεδόν ποτέ κάποια επιδότηση βασισμένη σε μια πολεοδομική πολιτική, οι πόλεις  που δεν γνώρισαν τις διάφορες οικιστικές μεταρρυθμίσεις και τον πολεοδομικό σχεδιασμό γενικότερα, είδαν στην εμφάνιση της «επιχειρηματικής πόλης» στο προσκήνιο μια αναπάντεχη και πρώτης τάξεως ευκαιρία για την επανένταξη τους στον αστικό ανταγωνισμό και στον μετανεωτερικό τρόπο ανάπτυξης (Λεοντίδου 2011 :230).

   Βασισμένες κατά κύριο λόγο στην παράδοση και στην ιστορική μνήμη, σε βαθμό κατά πολύ εντονότερο από τις πόλεις του αγγλοαμερικανικού αστικού τοπίου, βρέθηκαν στις αρχές του 21^ου  αιώνα στο προσκήνιο του αστικού ανταγωνισμού, εκμεταλλευόμενες κυρίως την πλούσια αρχαία και μεσαιωνική κληρονομιά τους. Αν και οι ίδιες οι πόλεις δεν γνώρισαν την νεωτερικότητα  και δεν φημίζονταν για το κοινωνικό τους κράτος και την οργάνωση, έφτασαν στο σημείο να ανταγωνίζονται τις πόλεις πρότυπα σχεδιασμού και οργάνωσης του Βορρά. Σημαντικό ρόλο στην άνοδο των πόλεων του μεσογειακού νότου, έπαιξε αναμφισβήτητα ο διυποκειμενικός ρόλος των νοτιοευρωπαίων  και η επιρροή που άσκησαν στο αστικό περιβάλλον τόσο ως διακριτές κοινωνικές ομάδες διαφοροποιημένες πολιτισμικά και θεσμικά από τις ανάλογες κοινωνικές ομάδες της Β. Ευρώπης, όσο και ως μεμονωμένες οντότητες. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως οι διεθνείς και συχνά αμφιλεγόμενες προσωπικότητες που είναι υπεύθυνες για τα σύγχρονα διεθνοποιημένα αστικά περιβάλλοντα, είναι διάσημοι αρχιτέκτονες όπως ο Santiago Calatrava, Renzo Piannom, Josep  Acebillo και Αλέξανδρος Τομπάζης, που προέρχονται από τη Νότια Ευρώπη (Λεοντίδου 2011: 231).

3. Το παράδειγμα της Αθήνας

   Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας μεσογειακή μεγαλούπολης αποτελεί βεβαίως η περίπτωση της Αθήνας. Η Αθήνα είδε την παραχώρηση της διοργάνωσης των Ολυμπιακών αγώνων του 2004, ως ευκαιρία να «πουλήσει» τον επονομαζόμενο ολυμπιακό πολιτισμό σε μια παγκόσμια ασαφή κοινότητα. Έτσι λοιπόν ξεκίνησαν τόσο στην ίδια την πόλη όσο και σε ολόκληρη την περιφέρεια της Ελληνικής επικράτειας σημαντικά αναπτυξιακά έργα, που όμοια τους δεν είχαν γίνει, ειδικά σε τέτοιο βαθμό ποτέ μέχρι τότε. Το αστικό τοπίο άλλαξε άρδην με την δημιουργία σύγχρονων αθλητικών εγκαταστάσεων και άλλων έργων υποδομής όπως μαρίνες, επεκτάσεις λιμένων, κατασκευές νέων συγκοινωνιακών μέσων όπως το τραμ και το μετρό, και κυκλοφοριακών κόμβων με μοντέρνες σχεδιαστικά γέφυρες.

    Παράλληλα έγινε προσπάθεια για σύνδεση και επιστροφή των σύγχρονων ολυμπιακών αγώνων στη γενέτειρα τους και δόθηκε μεγάλη σημασία στην προβολή του αρχαίου πολιτισμού γενικότερα. Δημιουργήθηκαν αρχαιολογικοί περίπατοι που συνδέουν τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους, κατασκευαστήκαν σύγχρονα μουσεία με πρόβλεψη ακόμα και για επαναπατρισμό αρχαιοτήτων από το Βρετανικό Μουσείο, σε μια προσπάθεια αναγνώρισης από το εξωτερικό του σημαντικού έργου που πραγματοποιούνταν, δηλωτικό του φρενήρη ενθουσιασμού που επικρατούσε.

   Στην περιφέρεια έλαβαν χώρα εξίσου σημαντικά έργα υποδομής με την κατασκευή εθνικών και διεθνών οδικών αρτηριών, την επέκταση αεροδρομίων και λιμένων και την αποπεράτωση κολοσσιαίων  κατασκευαστικών έργων όπως η γέφυρα στο Ρίο-Αντίρριο που ολοκληρώθηκε το 2004 και συνέδεσε οδικά την Πελοπόννησο με την δυτική Ελλάδα και προς τα πάνω με το υπόλοιπο της Ευρώπης.          

   Βλέπουμε στο σημείο αυτό πως η μετανεωτερικότητα, αναζητώντας ενδιάμεσους χώρους, καταλύει τα δυαδικά σχήματα της νεωτερικότητας σε όλα τα επίπεδα από το οικιστικό/εμπορικό στο υψηλό/μαζικό και από το κεντρικό/περιφερειακό στο τοπικό/παγκόσμιο, επιβεβαιώνοντας με αυτόν τον τρόπο την ρήση των οικολόγων «Σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά» (Λεοντίδου 2011: 232). Ένα άλλο εξίσου σημαντικό παράδειγμα που φανερώνει τις νέες μορφές διεθνούς αλληλεπίδρασης στον 21^ο αιώνα, την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της μετανεωτερικότητας και που συνδέεται με τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 2004, είναι η προσπάθεια και συνάμα η ελπίδα της Ελλάδας να προσελκύσει τους Έλληνες της διασποράς ως ενεργούς φορείς τόσο της εφήμερης διοργάνωσης, αλλά κυρίως της μακροπρόθεσμης ανάπτυξης της Αθήνας ως επιχειρηματικής πόλης και της χώρας ως κομβικό σημείο στον χώρο της ανατολικής μεσογείου. Χαρακτηριστικό είναι  το γεγονός πως για πρώτη φορά δημιουργήθηκε από Οργανωτική Επιτροπή Ολυμπιάδας ειδική υπηρεσία με αρμοδιότητα την εκτός συνόρων διασπορά της διοργανώτριας χώρας, ενώ εξίσου εντυπωσιακή και άνευ προηγουμένου υπήρξε η προθυμία χιλιάδων Ελλήνων ομογενών από όλες τις ηπείρους που συμπλήρωσαν αιτήσεις εθελοντισμού για την διοργάνωση. (Λεοντίδου, Αφουξενίδης, Κουρλιούρος, Μαρμαράς, Φράγκου, 2004: πρόλογος στην ελληνική έκδοση του Clogg)

  Συνεπώς η παγκοσμιοποίηση και η μετανεωτερικότητα δεν εκμηδενίζουν απαραίτητα το τοπικό, αλλά συχνά το αναδεικνύουν και πολλές φορές μάλιστα είναι αδύνατον να πραγματοποιηθούν χωρίς αυτό. Οι τοπικές κοινότητες και οι διασπορές επανεμφανίζονται στον 21^ο αιώνα με μια πρωτοφανή δικτύωση σε μια προσπάθεια αναζήτησης της ιδιαίτερης παράδοσης τους, μέσα από τη συνεργασία τοπικών φορέων, την αδελφοποίηση, αλλά και την κυκλοφορία πλείστων εκδόσεων με προσωπικές μαρτυρίες ατόμων ελληνικής καταγωγής που έζησαν ξεριζωμούς και γενοκτονίες. Με την διαρκή ανταλλαγή γνώσεων και πληροφοριών και μέσα από μια σειρά δημιουργικών πρωτοβουλιών, γίνεται μια έντονη προσπάθεια συνδυασμού του ενδιαφέροντος για την παράδοση και της νεοφιλελεύθερης επιχειρηματικότητας.

4. Σκέψεις και συμπεράσματα πάνω στην πολιτιστική στροφή και στη μετανεωτερικότητα στη Γεωγραφία.

  

   Ωστόσο το μοντέλο αστικής ανάπτυξης στη Ν. Ευρώπη, βασισμένο κατά κανόνα στην πολιτιστική στροφή που χαρακτηρίζει την μετανεωτερικότητα στη Γεωγραφία, δεν παρουσιάζει μόνο επιτυχίες. Στο παράδειγμα των Ολυμπιακών αγώνων της Αθήνας και μέσα σε μια προσπάθεια διεθνούς αναβάθμισης της πόλης, η πλειοψηφία των Αθηναίων (ευτυχώς όχι όλοι), πείστηκε όπως είδαμε παραπάνω, πως ο Ολυμπιακός πολιτισμός μπορούσε να πουληθεί επιτυχώς σε μια παγκοσμιοποιημένη ακαθόριστη κοινότητα, ενώ στην πραγματικότητα ήταν τελικά αυτή η κοινότητα που τον πούλησε στο Αθηναϊκό και γενικότερα Ελληνικό κοινό (Afouxenidis 2006: 292).

   Τα τραγικά αποτελέσματα είναι πλέον γνωστά, όχι μόνο δεν αξιοποιήθηκε το γεγονός για την διεθνή αναβάθμιση της Αθήνας και της Ελλάδας,  αλλά βούλιαξε τη χώρα στην κρίση (Λεοντίδου 2011: 231). Αδιαφάνεια, κατασπατάληση του δημοσίου χρήματος, καμία πρόβλεψη για αξιοποίηση των εγκαταστάσεων μετά το πέρας των αγώνων.  Η Αθήνα μετατράπηκε για ένα πολύ μικρό διάστημα σε έναν εφήμερο τόπο για τουρίστες και επισκέπτες με υψηλές αποδοχές, ενώ υπήρξε απομύζηση των εισοδημάτων των κατοίκων της, κάτι που καταδεικνύει πως οι ανάγκες των κατοίκων μιας πόλης, μετρούν δευτερευόντως  για τους φορείς αστικής διακυβέρνησης, οι οποίοι θέτουν ως προτεραιότητα τις ανάγκες του παγκόσμιου τουρισμού (Λεοντίδου 2011: 231).

Το Ολυμπιακό χωριό σήμερα.

   Από τα παραπάνω συνεπάγεται πως εάν η οικονομική βάση της πόλης δεν απευθύνεται στους κατοίκους της αλλά σε ξένους επισκέπτες και καταναλωτές και αν οι κάτοικοι φορολογούνται για να χρηματοδοτηθούν διεθνείς διοργανώσεις, τότε το αστικό περιβάλλον δεν δημιουργείται για να κατοικείται, αλλά προς όφελος και επέκταση της νεοφιλελεύθερης οικονομίας. Τα διάφορα έργα καλλωπισμού δεν υπόσχονται και σίγουρα δεν εγγυώνται απαραίτητα αειφορία.

Το ολυμπιακό ιππικό κένρο Μαρκοπούλου, υπήρξε έστω και
για λίγο το πιο σύγχρονο της Ευρώπης.

Εσωτερικό τουαλέτας του Ολυμπιακού ιππικού
 κέντρου σήμερα, λείπουν ακόμα και οι βρύσες

   Είναι απολύτως λογικό λοιπόν οι σπουδαίοι σύγχρονοι γεωγράφοι όπως o Sayer, o Castree, η Μarkusen και ο Harvey, να υποστηρίζουν πως η έμφαση στα πολιτιστικά στοιχεία της χωρικής ανάπτυξης τείνει να αποκρύψει το σκληρό πρόσωπο της καπιταλιστικής πραγματικότητας, της άνισης ανάπτυξης και του αποκλεισμού των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Για όλους τους παραπάνω είναι πλέον κοινός τόπος η ανάγκη μιας ανανεωμένης πολιτικο-οικονομικής προσέγγισης στη Γεωγραφία μέσα από μια νέα σύνθεση με άλλα εναλλακτικά κριτικά ρεύματα και συμπληρωματικές σχολές σκέψης, που θα στοχεύουν περισσότερο στη χάραξη εξίσου εναλλακτικών πολιτικών με περισσότερη κοινωνική ευαισθησία και στην ανίχνευση και κατάργηση των διάφορων φαινομένων ανισοτήτων και διαιρέσεων (Κουρλιούρος 2008: 343-345)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

   Είδαμε πως οι κοσμοπόλεις από εθνικά και διεθνή πολιτικά, οικονομικά και εμπορικά κέντρα μετεξελίχτηκαν με την  πάροδο του χρόνου σε παγκοσμιουπόλεις, οι οποίες καθοδηγούν την παγκοσμιοποίηση κυρίως με τη συγκέντρωση υπηρεσιών παραγωγού. Στη συνέχεια είδαμε πώς από το 1980 και μετά υποχώρησε η πολιτική οικονομία της μαρξιστικής προσέγγισης της Γεωγραφίας  για χάρη της λεγόμενης πολιτιστικής στροφής, που τόνισε την έννοια του πολιτισμού ως καθοριστικού στοιχείου στη διάρθρωση του χώρου και των κοινωνικών δραστηριοτήτων μέσα σε αυτόν και εντοπίσαμε τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της μεταστροφής.

   Αμέσως μετά συναντήσαμε την λεγόμενη «επιχειρηματική πόλη» σε μια προσπάθεια των μεγάλων πόλεων να παραμείνουν στο κέντρο των διεθνών οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων και πως κατάφεραν οι πόλεις του Ευρωπαϊκού Νότου, εκμεταλλευόμενες το συγκεκριμένο μοντέλο αστικής ανάπτυξης, όχι μόνο να ανακτήσουν το μέχρι τότε χαμένο έδαφος έναντι των καλύτερα οργανωμένων πόλεων του Βορρά, αλλά να βρεθούν ξανά, στο κατώφλι του 21^ου αιώνα, στο προσκήνιο του αστικού ανταγωνισμού και του μετανεωτερικού τρόπου ανάπτυξης.     Κατόπιν αναφερθήκαμε σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας μεσογειακής μεγαλούπολης, της Αθήνας, και είδαμε πως προσπάθησε μέσα στα πλαίσια της πολιτιστικής στροφής να προσελκύσει διεθνείς υπερκινητικές επενδύσεις, προβάλλοντας το ιστορικό και πολιτιστικό της παρελθόν μέσα από τη διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων.

   Τέλος αφού αναφερθήκαμε στις αμφίσημες σχέσεις τοπικού/παγκοσμίου στις στρατηγικές των μεγάλων πόλεων, προσπαθήσαμε με κριτική ματιά να εξάγουμε κάποια συμπεράσματα από τις τελευταίες αυτές εξελίξεις στην επιστήμη της Ανθρωπογεωγραφίας και αντιπαραθέσαμε ορισμένες αρνητικές επιπτώσεις της μετανεωτερικότητας και της πολιτιστικής στροφής που την χαρακτηρίζει αλλά και τις απόψεις και προτάσεις της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας σχετικά με την επικείμενη στροφή της γεωγραφίας που πλέον φαίνεται αναπόφευκτη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αράπογλου Β. Παγκόσμιες πόλεις και αστικός αναταγωνισμός στην Ευρώπη στο Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός. Πάτρα: Λίλα Λεοντίδου, σσ304-313

Κουρλιούρος Η. Πολιτιστική στροφή, Μεταμοντερνισμός και τοπικές αφηγήσεις  στο Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός. Πάτρα: Λίλα Λεοντίδου, σσ 322-324

Κουρλιούρος Η. Κριτικές αντιπαραθέσεις και νέες συνθέσεις στο Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός. Πάτρα: Λίλα Λεοντίδου, σσ 343-345

Λεοντίδου Λεοντίδου, Λ. 2011. Αγεωγράφητος Χώρα : Ελληνικά είδωλα στους επιστημονικούς αναστοχασμούς της ευρωπαϊκής γεωγραφίας. Προπομπός, Αθήνα.

Λουκάκη Α. Μεταμοντερνισμός, οικουμενικότητα και χωρικότητα στο Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός. Πάτρα: Λίλα Λεοντίδου, σσ 325-342