Sunday, January 26, 2014

Η αιώνια μάχη της διαίσθησης εναντίον του ορθολογισμού και ο ρόλος της εμπειρικής γνώσης.


Αθήνα
27/01/2014

 Σε διάφορες συζητήσεις που λαμβάνουν χώρα, εκτός από τα κάθε είδους τετριμμένα δίπολα,που αφορούν συνήθως στο προς ανάπτυξη θέμα, υπάρχει και ένα πολύ έντονο που φαίνεται να διακατέχει τους συνομιλητές. Αφορά στον τρόπο προσέγγισης της γνώσης και της αλήθειας.
   Υπάρχουν οι "ορθολογιστές", οι οποίοι διαρκώς διαρρηγνύουν τα ιμάτια τους για την εγκυρότητα της επιστήμης και μιλούν συνεχώς με αριθμούς, στοιχεία και ντοκουμέντα, ζητώντας πάντα από τον συνομιλητή τους να αποδείξουν τα όσα λέγουν με τεκμηριωμένες πηγές. Από την άλλη, υπάρχουν και αυτοί που προσλαμβάνουν και μεταδίδουν γνώση και με άλλους τρόπους εκτός της "γραμμικής" λογικής, χρησιμοποιώντας κυρίως την διαίσθηση τους ή ακόμα και την ενόραση, καθώς φαίνεται να έχουν τα δύο αυτά χαρακτηριστικά ανεπτυγμένα σε μεγαλύτερο βαθμό από τους ορθολογιστές, που προσπαθούν με καθαρά "επιστημονικές" μεθόδους και ανάλογη επιχειρηματολογία να "επιβληθούν" έναντι των συνομιλητών τους. Οι χειρότεροι μάλιστα εξ αυτών και σαφώς πολυπληθέστεροι, είναι οι επιστημονικοφανείς, αυτοί που δεν γνωρίζουν πραγματικά και σε βάθος το αντικείμενο για το οποίο μιλάνε, αλλά προσπαθούν να πείσουν με δήθεν επιστημονικό λόγο, κρυμμένοι συνήθως πίσω από μια ιδιότητα, χωρίς όμως ο λόγος τους καθαυτός να αποτελεί πραγματική ακλόνητη επιστημονική αλήθεια.
   Το να παραδεχτούμε πως η γνώση δεν διδάσκεται μόνο μέσα από τις πηγές και τα βιβλία, αλλά μπορεί να είναι διαισθητική-ενορατική ή και εμπειρική-βιωματική, είναι κάτι που δεν χωράει αμφιβολία, καθώς έχει υπάρξει κοινός τόπος για πολλούς αρχαίους και νεότερους φιλόσοφους. Η εμπειρική γνώση είναι ευκόλως αντιληπτή στην καθημερινή μας ζωή. Ξέρεις π.χ., πως αν πιεις πολύ, θα μεθύσεις, δεν το έμαθες από κάποιο μυθιστόρημα ή δοκίμιο και σίγουρα δεν κατάλαβες τι σημαίνει "μεθάω" ακόμα και αν το διάβασες σε κάποιο βιβλίο. Η εμπειρική γνώση όμως που αποκόμισες ύστερα από ένα γερό μεθύσι είναι αδιαμφισβήτητη. Γνωρίζεις από πρώτο χέρι τη ζαλάδα, την ενόχληση στο στομάχι και το "βαρύ και ασήκωτο κεφάλι". Επίσης δεν χρειάστηκε ποτέ να διαβάσεις τίνος παιδί είσαι (τις περισσότερες φορές..), ποιας εθνικότητας,πως περπατάς, πως κολυμπάς, πως κάνεις ποδήλατο και πως ακριβώς γίνεται η γενετήσια πράξη. 
   Είναι σαφές και πέραν κάθε αμφισβητήσεως, πως όλα τα παραπάνω είναι έμφυτα σε κάθε άνθρωπο και είναι γνώση που έχει προέλθει κυρίως είτε από την εμπειρία είτε από την διαίσθηση. Το ίδιο ανόητο θα ήταν να προσπαθήσει να αμφισβητήσει κανείς την δύναμη και την ωφέλεια της λογικής, του ορθολογισμού και του επιστημονικού λόγου ως μέγιστη πηγή λήψης και μετάδοσης γνώσης. Αφού λοιπόν και διαίσθηση και λογική είναι αναντίρρητα πρωταρχικές πηγές λήψεως γνώσης και τεκμηρίωσης, γιατί φαίνονται οι διάφοροι συνομιλητές να πολώνονται στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα της διαίσθησης-ενόρασης και της λογικής-ορθού λόγου;
  Το ερώτημα αυτό φαίνεται να απασχόλησε την κλινική ψυχολόγο Madeleine L. Van Hecke στο βιβλίο της "Τυφλά σημεία" στις εκδόσεις modern times. Με καθημερινό απλό λόγο η συγγραφέας προσπαθεί να εξηγήσει γιατί οι άνθρωποι πέφτουν σε αυτή την παγίδα και μπορώ να πω, πως ταυτίστηκα απολύτως με τα συμπεράσματα της στο συγκεκριμένο θέμα. Χωρίς να έχω διαβάσει όλο το βιβλίο, που είναι σχετικά μεγάλο, θα παραθέσω το απόσπασμα που απαντά στο παραπάνω ερώτημα: 

Μην καίμε μαζί με τα ξερά και τα χλωρά!

Επειδή νοιώθουν απόμακρες τις θέσεις κάποιων ανθρώπων που κυβερνώνται από τη λογική, όσοι θεωρούν ότι χρησιμοποιούν περισσότερο τη διαίσθηση τους έχουν μερικές φορές τα δικά τους τυφλά σημεία. Απορρίπτουν ασυζητητί τη λογική σκέψη, χωρίς όμως να απορρίπτουν στην πραγματικότητα την ικανότητα μας να σκεφτόμαστε λογικά. Εναντιώνονται στην ψυχρότητα της λογικής ή στην υπεροπτική στάση κάποιων ανθρώπων που κυβερνώνται από τη λογική ή στην υποτίμηση των συναισθημάτων και της διαίσθησης. Μαζί με τα ξερά καίνε και τα χλωρά. Μπορούμε όμως να χρησιμοποιούμε τη λογική χωρίς να είμαστε ψυχροί και χωρίς να μας λείπουν τα συναισθήματα. Μπορούμε να καταλήγουμε σε συμπεράσματα που στηρίζονται στη λογική  και ωστόσο να σεβόμαστε τη διαίσθηση όσων δεν μπορούν ακόμη να στηρίζουν τις ιδέες τους σε πλήρως ανεπτυγμένους συλλογισμούς.
Αντί να απαιτούμε από τους άλλους αποδείξεις για τα λεγόμενα τους -στα οποία μπορεί να έχουν καταλήξει χωρίς ιδιαίτερη σκέψη- θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε έναν πιο ερωτηματικό τόνο. Αν αποδεχτούμε ότι όλοι έχουμε πολλές πεποιθήσεις και απόψεις που στηρίζονται σε ασαφείς για μας λόγους, μπορούμε να ρωτάμε "Γιατί το πιστεύεις αυτό;" -με αληθινή όμως περιέργεια και όχι χαμογελώντας περιφρονητικά. [...]

 ΠΡΟΚΑΤΑΒΟΛΙΚΑ

Ακόμα και αν έχουμε ανακαλύψει και αξιολογήσει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε, υπάρχει περίπτωση να καταλήγουμε σε λανθασμένα συμπεράσματα σε προβλήματα της καθημερινότητας. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι αποδεικνύονται λανθασμένα τα δεδομένα στα οποία στηρίζουμε τη σκέψη μας. Για να σκεφτούμε αποτελεσματικά τα καθημερινά μας προβλήματα, πρέπει να είμαστε όσο πιο σίγουροι μπορούμε ότι τα δεδομένα μας είναι ακριβή. Πως μπορούμε να το καταφέρουμε αυτό; Όπως μας προτείνει η Σίνθια, το παιδί για το οποίο μιλάμε στο επόμενο κεφάλαιο, πρέπει να αναζητάμε εμπειρικές αποδείξεις.[...] Αλλά όπως δείχνει η ιστορία της Σίνθια, αυτό δεν είναι τόσο απλό.

ΒΑΝ ΧΕΚ ΜΑΝΤΛΙΝ,ΤΥΦΛΑ ΣΗΜΕΙΑ
Γιατί οι έξυπνοι άνθρωποι κάνουν ηλίθια πράγματα,
εκδ. modern times,σ.208-210

   Η υπεροπτική "ξύλινη" γλώσσα των ορθολογιστών διανοούμενων,  η ψυχρότητα της λογικής και η γραμμικότητα του ορθού λόγου φαίνονται να είναι τα κυριότερα στοιχεία που κάνουν τα άτομα με ανεπτυγμένη διαίσθηση να αντιδρούν στην μονόπλευρη ορθολογιστική αντίληψη των πραγμάτων. Από την άλλη η υποτίμηση της διαίσθησης και των συναισθημάτων, της ενόρασης και της αξίας της εμπειρικής γνώσης είναι συνηθισμένες πρακτικές στους κόλπους των ορθολογιστών, απορρίπτοντας έτσι μεγάλο μέρος της γνώσης που ναι μεν τεκμαίρεται, ωστόσο δεν τεκμηριώνεται ή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς. 
   Το κλειδί για άλλη μια φορά είναι το μέτρο και η σωστή αξιολόγηση και των δύο παραμέτρων. Ας μην ξεχνάμε πως η λογική είναι αυτή που κάνει τον άνθρωπο να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα, αλλά και πως η διαίσθηση ενυπάρχει στη φύση και συναντάται σε διαφορετικό βαθμό σε όλα τα ζώα, συνεπώς και στον άνθρωπο. Είναι δύο διαφορετικές διαδρομές, που συνδυαστικά και μόνο μπορούν να μας οδηγήσουν στην απόλυτη αλήθεια, η οποία δεν είναι μια "φιλοσοφική λίθος", αλλά μια πραγματική κατάσταση ολιστικής αντίληψης του φυσικού και μεταφυσικού κόσμου. Αν αποσπαστεί κάποιος από αυτόν τον δεσμό λογικής-συναισθήματος-εμπειρίας και σκέφτεται περισσότερο με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, είναι πολύ εύκολο να έρθει αντιμέτωπος με διάφορες αλήθειες, αντίθετες ως και ασύμβατες η μια με την άλλη. Η λογική αν και η πιο τέλεια διαδικασία της ανθρώπινης διάνοιας, δεν έχει καμία αξία και καμία βαρύτητα, αν αποσπαστεί από την αρχέγονη διαίσθηση, το παντοδύναμο ένστικτο, που σημειωτέον, μπορεί και αυτό να αναπτυχθεί και να καλλιεργηθεί, όπως ακριβώς και η λογική. (ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΕΝΣΤΙΚΤΩΔΗ ΤΟΞΟΒΟΛΙΑ)
   Ιδιαιτέρως δε στα καθημερινά πράγματα, θα πρέπει να δίνεται μεγάλη σημασία στην εμπειρική γνώση και στην εμπειρική τεκμηρίωση, κάτι που μπορεί να ακούγεται απλό, αλλά δεν είναι, καθώς όταν πρόκειται να πάρουμε κάποια σημαντική απόφαση, κατά κύριο λόγο είτε παραδινόμαστε στο κύρος και την παντοδυναμία της λογικής και του ορθώς τεκμηριωμένου λόγου, είτε απλώς πέφτουμε θύματα διάφορων συναισθηματισμών, αγνοώντας παντελώς το πρακτικό αδιαμφισβήτο όφελος της εμπειρικής τεκμηρίωσης, που αν και δεν είναι απόλυτη και ασφαλώς ούτε και αλάθητη (Η γνωσιολογική σημασία της επαγωγής στη νεώτερη φυσική φιλοσοφία) , αποτελεί ωστόσο μια επαρκή κατευθυντήρια γραμμή, εφόσον αυτή εξετάζεται πάντοτε υπό το πρίσμα μιας λογικής αλλά ταυτόχρονα και διαισθητικής/συναισθηματικής βάσης.

Ιωάννης Κατής 

No comments:

Post a Comment